Richter (Rychter) Józef (początkowo Joseph Michael) (1780–1837), malarz-pejzażysta, rysownik, nauczyciel, z pochodzenia Niemiec, całkowicie spolonizowany. Ur. w Dreźnie w rodzinie artystów. Bracia Carl August (profesor Akademii Drezdeńskiej, członek Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk) i Johann Christian byli sztycharzami, bratanek Gustaw Karl Ludwig romantycznym malarzem i ilustratorem niemieckim.
R., jak i obaj jego bracia, uczył się u pejzażysty Adriana Zingga w Akademii Drezdeńskiej, przejmując odeń predylekcję do dokumentacyjnie wiernych widoków architektury, rysowanych lawowanym tuszem w kolorze sepii. Podobno już w l. szk. wyrobił sobie R. pewną pozycję i uznanie. Sumiennie uczestniczył w drezdeńskich wystawach akademickich, w l. 1801–4, zawsze jako uczeń Zingga, pokazując kopie wg C. W. E. Dietricha i swego brata Carla Augusta. W r. 1805, w dziale «Akademia Lipska», R. pokazał swój pierwszy samodzielny widok z natury. Jeszcze tylko raz jeden, w r. 1823, przyśle R. swą pracę na wystawę do Drezna, widok lasu, a i tym razem będzie to sepią wykonane naśladownictwo dzieła swego sławniejszego brata.
W r. 1806 Czartoryscy sprowadzili R-a do Puław. Przyzwany został na miejsce, które opuścił Jan Piotr Norblin, a jego głównym zadaniem była nauka rysunku udzielana wychowanicy ks. Izabeli Czartoryskiej Zofii Matuszewicównie. Te lata należały do jedynych szczęśliwych w jego życiu: miał «tylko jedną godzinę dziennie obowiązku», toteż w Puławach «żył przyjemnie, bo żył tylko dla sztuki» (Jan Feliks Piwarski). Rysował i malował wówczas wiele – przede wszystkim widoki Puław, ale i Kazimierza Dolnego, a także innych miejscowości na Lubelszczyźnie, jak Podzamcze Maciejowickie. Odchodził wówczas od maniery swego nauczyciela, przepajał swe rysunki nastrojem, wykazywał coraz większe zainteresowanie pejzażem naturalnym, studiował budowę roślin, wciąż rysował drzewa i ich fragmenty. Jak napisze J. F. Piwarski, żegnając przyjaciela: R. na Lubelszczyźnie «przywłaszczył sobie ową artystyczną lekkość w układzie drzew, ruch, charakter i tę łagodną zgodność ogólnego tonu». Obok nauki rysunku, powierzano R-owi także inne doraźne, a podrzędne prace. Tak np. ks. Izabela z Flemmingów włączyła do zbiorów Domku Gotyckiego rysowane przez R-a widoki ruin zamku, «w którym Rychard król angielski był więziony», jak i tego, «w którym się Henryk IV urodził». Znacznie poważniejszym zamierzeniem był projektowany przez księżnę „Album Puław”, do którego R. przygotowywał duże, piękne rysunki, przeznaczone dla sztycharza. Z zamierzonych 18 ukazały się tylko trzy, przedstawiające pałac, kościół i pałacyk Marynki z bogatym sztafażem, w r. 1818 trawione w akwatincie przez brata R-a Carla Augusta. W Puławach nie tylko zresztą Czartoryscy korzystali z usług R-a: tutaj też pobierał u niego nauki rysunku J. F. Piwarski. Idylla puławska trwała lat 6; następne spędził artysta u Czartoryskich w Sieniawie i – krótko – w Dobromilu. Na te lata przypadają liczne widoki z Galicji: od Krakowa, Ojcowa i Łobzowa po Łańcut, Krakowiec i Krysowice. Tutaj też wykańczał swe widoki pałacu, budynków i ogrodu w Puławach. Wg Ksawerego Preka R. ożenił się z «Polką z Lublina», jednak z powodu jej romansu z Feliksem Bernatowiczem (autorem „Pojaty”, sekretarzem ks. Adama Czartoryskiego) «zerwał się między nimi węzeł małżeński». Możliwe, że było to powodem osiedlenia się R-a wraz z córeczką w r. 1820 w Warszawie. Ten ostatni okres jego życia, jak pisał J. F. Piwarski w nekrologu, był trudny: «Prócz pracy żadnej innej przyjemności domowego życia nie doznał». W szczególności nie ułożyły mu się sprawy osobiste: «Miał chwile goryczy i bólu, znosił je z rezygnacją, oddany cały wychowaniu od niemowlęctwa i pielęgnowaniu córki» (Wójcicki). W Warszawie przede wszystkim zajęty był pracą pedagogiczną: dawaniem lekcji rysunku w domach prywatnych, a także w Kolegium Pijarskim na Żoliborzu, wreszcie w Instytucie Wychowania Panien. Zapewne pomocą w nauczaniu były mu, przywiezione z Drezna, studia akademickie R-a (rysunki piórkiem i lawowane wg odlewów gipsowych, sztychów i modela), których znaczny zespół zachował się w B. Narod. (z dawnych Zbiorów Wilanowskich). W r. 1829 rozważana była możliwość utworzenia katedry pejzażu w Oddziale Sztuk Pięknych Uniw. Warsz. i powierzenia kierownictwa R-owi, ale powstanie listopadowe zniweczyło ten projekt. Po r. 1831 prowadził dużą prywatną pracownię. Wystawiał: w r. 1821 widok szwajcarski (sepią) nagrodzony małym złotym medalem, w r. 1823 pejzaż olejny wyróżniony pochwałą, w r. 1825 dwa olejne widoki, m. in. Pruszkowa «z b. podobnymi osobami» nagrodzony srebrnym medalem, w r. 1828 pejzaż olejny, za który dostał medal złoty, wreszcie w r. 1836 wystawił dzieła już poprzednio pokazywane. W r. 1819 R. 2 widoki ofiarował, a 9 sprzedał do sal rysunków Uniw. Warsz. W r. 1826 należał do komisji nagradzającej rysunki przeznaczone do „Opisania obchodu żałobnego po Aleksandrze I”. Malował, jak zwykle, widoki (duży olejny widok ze Szwajcarii należał do zbiorów Tomasza Zielińskiego w Kielcach). Nie stronił od kopiowania cudzych prac, przedstawiających miejscowości, w których zapewne nigdy nie był. Nie wiadomo też, czy z natury rysowane były widoki ukraińskie jak Sewerynówki, Tulczyna, Lubaru, Białejcerkwi, a także panoramiczny widok Poznania. Natomiast widoki Arkadii koło Łowicza, Wilanowa i Łańcuta powstały niewątpliwie na miejscu. Na dwu akwarelach przedstawiających nocną wspinaczkę wysokogórską dwu turystów z trzema przewodnikami (w B. Narod. ze Zbiorów Wilanowskich) podano, że to «ostatnia praca Józefa Richtera z natury rysowana 15 III 1837».
W Warszawie pracował też R. nieco jako ilustrator. W l. 1823–4 występował jako współwłaściciel zakładu litograficznego «Vivier i Richter» w Warszawie. W r. 1828 litografował Domek Gotycki w Puławach, ilustrował „Pielgrzyma w Dobromilu” Izabeli Czartoryskiej oraz Edwarda Raczyńskiego „Malerische Reise” (Breslau 1824). W warszawskim Kalendarzyku Narodowym na r. 1831 umieszczono kilka widoków wg rysunków R-a. Wiemy, iż przyjaźnił się z Zygmuntem Voglem, był też świadkiem przy spisywaniu testamentu Vogla. «Był wzrostu słusznego, ściągłej twarzy, szczupłej, ospowatej, oczu bystrych, czarnych, włosów rudociemnych, gęstych, nosa miernego, warga dolna ust jego naprzód, jak u Niemców wychodziła» (Prek). R. zmarł w Warszawie 22 V 1837 i pochowany został na Powązkach, gdzie mu nagrobek wystawiła córka.
Prace R-a mylone są czasem z analogicznymi widokami malowanymi i rysowanymi przez przebywającego wówczas w Polsce i pozostającego na usługach Artura Potockiego bratanka R-a Willibalda Richtera.
Portret własny w pracowni (olej, deska, ok. 1820), wł. Muz. Narod. w W., reprod. w: Portrety osobistości pol. Katalog; Dziedziniec Kolegium Jagiellońskiego z autoportretem (akwarela, 1812), wł. Muz. Narod. w Kr., reprod. w: „Roczn. Krak.” IV, fig. 4; nie odszukany portret R-a malowany przez Bonawenturę Dąbrowskiego (wiadomość o tym u Rastawieckiego) i litografia odbita w zakładzie M. Fajansa; – Krótkie wzmianki o malarzach pol.; Rastawiecki, Słown. malarzów; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler (Batowski Z.); Wurzbach, Biogr. Lexikon; Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Cercha S., Katalog wystawy widoków starego Krakowa, Kr. 1910 s. 4–5; Grońska-Ochońska, Zbiory Pawlikowskich. Katalog; Husarski W., 150 lat malarstwa polskiego w szkicach. Katalog, W. 1918, Katalog zbioru rysunków, szkiców i akwarel. Dar M. Bersohna, W. 1902; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog, Wyd. 2, 1975 (reprod. autoportretu); Poczet pamiątek zachowanych w Domku Gotyckim w Puławach, W. 1828 s. 31; Prause M., Die Kataloge der Dresdner Akademie-Ausstellungen, Berlin 1975; Rumin M., Ikonografia zabytków Kielecczyzny. Katalog, Kielce 1975 s. 7; Sulerzyska T., Budzińska E., Jan Feliks Piwarski 1794–1859. Katalog, W. 1961 s. 9; Sztuka warsz. Katalog; Widacka H., F. K. i A. F. Dietrichowie. Katalog, W. 1977 B. Narod. s. 58–9; Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780–1880. Katalog, W. 1964 Muz. Narod.; – Batowski Z., Norblin, Lw. 1911; Jakimowicz I., Tomasz Zieliński kolekcjoner i mecenas, Wr. 1973; Jaroszewski T. S., Rottermund A., Nieznane materiały do Aleksandrii i Szpanowa, „Roczn. Muz. Narod. w W.” R. 12: 1968 s. 33–8; Kozakiewicz S., Malarstwo polskie. Oświecenie, klasycyzm, romantyzm, W. 1976; tenże, Warszawskie wystawy sztuk pięknych; Majewska-Maszkowska B., Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej, Wr. 1976; Moszoro E., Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej I połowy XIX w., Wr. 1962; Ryszkiewicz A., Kolekcjonerzy i miłośnicy, W. 1981; tenże, Polski portret zbiorowy, Wr. 1961; Sroczyńska K., Zygmunt Vogel rysownik gabinetowy Stanisława Augusta, Wr. 1969; Tessaro-Kosimowa I., Historia litografii warszawskiej, W. 1973; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, I 113; – Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; – „Gaz. Korespondenta Krajowego i Zagran.” 1818 nr 32; „Kur. Warsz.” 1837 nr 155 (Piwarski J. F.); „Roczn. Krak.” R. 4: 1900 (Tomkowicz S., Gmach Biblioteki Jagiellońskiej) s. 137; – AGAD: Centr. Władze Wyznaniowe, vol. 92; Arch. PAN: III–2 (zespół Z. Batowskiego) q-2; IS PAN: Mater. Słown. Artystów Pol.; Pozn. Tow. Przyj. Nauk: rkp. 1202 (Feldmanowski H., Galerya obrazów zbioru Rastawieckiego).
Andrzej Ryszkiewicz